Prawidłowość systemu płac przejawia się m.in. w wewnętrznej strukturze wynagrodzeń. W okresie centralnego zarządzania była ona nadmiernie rozbudowana, zaciemniając związek płacy z pracą, zawierała także składniki socjalne rozrywając związek, o którym mowa. Miało to jednak określone przyczyny i wiązało się z obowiązującymi wówczas przepisami. Powstają więc pytania, do jakiego stopnia przedsiębiorstwa korzystające z obecnych zasad gospodarki rynkowej zmieniają zasady wynagradzania i wewnętrzną strukturę płac i jakie zadania w tym zakresie jeszcze pozostały. Celem niniejszej ekspertyzy jest odpowiedź na te pytania.
Praktyka gospodarcza wskazuje, że mimo uprawnień do swobodnego kształtowania płac własne systemy wynagrodzeń firmy nadal funkcjonują wadliwie, nie zapewniając opłacania pracy według jej wartości, nie prowadząc do właściwych proporcji płac ani do lepszych wyników pracy i pełnego wykorzystania możliwości pracowników. Problem ten zostanie przeanalizowany na podstawie kształtowania się wewnętrznej struktury wynagrodzeń w sektorze przedsiębiorstw. Przedstawione zostaną także zmiany, które zaszły w tej dziedzinie latach 90. w stosunku do sytuacji w okresie centralnego zarządzania gospodarką, oraz zasady funkcjonowania różnych składników wynagrodzeń.
Analiza aktualnej wewnętrznej struktury płac zostanie przeprowadzona w porównaniu do sytuacji, która w tym zakresie występowała w 1981 r. Wybór roku 1981, jako podstawy porównania wynika z tego, że w tym roku właśnie przeprowadzone były przez GUS jednorazowe badania poziomu płac wybranych zawodów i stanowisk pracy (według formularza Z-21), które zawierały szczegółowe informacje o wewnętrznej strukturze płac. W późniejszym okresie badań tych nie przeprowadzono.
Informacje o wewnętrznej strukturze płac w latach 90. znajdują się w opracowaniach badań GUS: Koszty pracy w działalności produkcyjnej i w budownictwie oraz Koszty pracy w wybranych sekcjach sektora przedsiębiorstw. Publikacje te, przygotowane na podstawie danych z lat 1993 i 1994, zostały wykorzystane w niniejszej analizie. Przeprowadzono również badania własne, obejmujące 20 przedsiębiorstw, głównie przemysłowych, z Warszawy oraz z różnych miast kraju.