Aktywne uczestnictwo związków zawodowych w systemie politycznym nikogo nie dziwi, choć stanowi przedmiot rozmaitych kontrowersyjnych opinii - od skrajnej dezaprobaty do akceptacji. Według pierwszych rolą związków zawodowych jest dbanie o interesy pracobiorców na poziomie zakładów pracy czy branż głównie poprzez uczestnictwo w negocjacjach o charakterze socjalno-płacowym. Zdaniem drugich interes pracobiorców wymaga bezpośredniego uczestnictwa związków zawodowych w kształtowaniu makroekonomicznych wskaźników wzrostu i podziału dochodów, a to bez angażowania się w procesy podejmowania politycznych decyzji nie jest możliwe. Nie będziemy rozstrzygać, czy centrale związkowe powinny być partnerem w podejmowaniu decyzji na politycznym poziomie, czy też nie powinny, i która ze stron ma rację. Interesuje nas raczej, co z tego uczestnictwa wynika dla szeregowych członków związków i związkowych elit. Następne pytanie, które chcę postawić, dotyczy zagadnienia, czy centrale związkowe, uwikłane w polityczne kompromisy, dobrze reprezentują "bazę członkowska". Od tego, zakładam zależy jej przyzwolenie na polityczne zaangażowanie central związkowych. Innymi słowy, jeżeli okaże się, że elity związkowe, pełniąc jednocześnie ważne polityczne funkcje w systemie sprawowania władzy, nie mogą dobrze wywiązywać się z roli reprezentanta swojej członkowskiej "bazy", to z punktu widzenia interesów mas związkowych nie widać żadnych powodów, by związkowe elity taką funkcję polityczną miały pełnić.
Jak wynika z rozmaitych badań empirycznych, znaczna część szeregowych członków dwóch największych związków zawodowych w Polsce (NSZZ "Solidarność" i OPZZ) nie czuła się dobrze reprezentowana przez własne organizacje w swoich przedsiębiorstwach (Gardawski 1996, s. 191; Frieske, Machol-Zajda, Zalewski 1997, s. 69-73). Krytyczne opinie o centralach związkowych wyrażali zakładowi liderzy "Solidarności" i OPZZ (Gilejko 1994, s. 22-23; Frieske, Machol-Zajda, Zalewski 1997, s. 69-73). Rozczarowanie polityką związkowych central sugeruje, że interesy artykułowane przez organizacje zakładowe nie znajdują właściwego zrozumienia wśród związkowych elit. Często formułowane pod adresem związkowych przywódców zarzuty - a to zdrady interesów "prostych ludzi", a to chęci zrobienia politycznej kariery "na robotniczych plecach" - mogą odwrócić uwagę od zasadniczej - naszym zdaniem - przyczyny pewnego "pęknięcia" jedności interesów związkowych mas i elit. W moim przekonaniu ta odmienność interesów "związkowej góry" i "związkowych dołów" ma do pewnego stopnia charakter obiektywnej konieczności, co oznacza tyle, że nie zawsze możliwe jest pogodzenie interesów lokalnych organizacji związkowych, zakorzenionych zwykle w wielowymiarowej strukturze porozumień (na poziomie przedsiębiorstwa, gminy czy branży), z interesami związkowych elit, uwikłanych w procesy rządzenia krajem. To nie w "zdradzie elit" należy upatrywać istoty problemu, ale w systemie politycznym, który w warunkach demokracji pełni określoną funkcję w społeczeństwie. Nie chcę przez to powiedzieć, że poszczególni członkowie związkowego establishmentu nie próbują (w ramach indywidualnych strategii) dla własnej kariery politycznej rozbudzać nadmiernych oczekiwań swoich związkowych wyborców, by potem nie dotrzymywać obietnic. Jednak takie zachowania są, co najwyżej, wtórną przyczyną w stosunku do systemowych wymogów politycznego uczestnictwa. Aktywne uczestnictwo w systemie politycznym zmusza do respektowania pewnych reguł, zgodnych z logiką demokracji parlamentarnej. A zatem o sukcesie nie tyle przesądza poparcie wyrażone we własnym środowisku (tym bardziej gdy jest ono nieliczne), ile umiejętność poszerzania obszaru politycznej aktywności w celu zwiększenia własnych szans wyborczych. Przekonują nas dobitnie o tym różne przedziwne zachowania politycznych ugrupowań i polityków: a to w obronie kibiców piłki nożnej, pozbawionych możliwości oglądania transmisji meczów narodowej reprezentacji w publicznej telewizji, a to w obronie symboli wyznawanej wiary. Nie widać specjalnych powodów, by twierdzić, że związkowe elity i ich organizacje, angażując się w polityczną rywalizację, byłyby wolne od tego rodzaju zachowań. Występowanie w obronie najuboższych, bezrobotnych, bezdomnych to zarówno przejawy społecznej wrażliwości działaczy związkowych, jak i wymóg racjonalnego uczestnictwa w "świecie polityki". Chcąc więc dbać o "ogół" obywateli, związkowcy-politycy mogą tracić z pola widzenia własny związkowy elektorat; idea służby "dobru wspólnemu" wymaga poszerzenia obszaru aktywności poza tradycyjnie przypisany związkom zawodowym. Zdaje sobie sprawę, że ta konstatacja nie jest zbyt oryginalna, ale jej ewentualna trafność pociąga za sobą konieczność zmiany perspektywy badawczej. Nie związki zawodowe same w sobie i artykułowane przez nie partykularne interesy stają się wówczas przedmiotem badania, ale system polityczny, w ramach którego centrale związkowe próbują realizować własne programy naprawcze kraju. W strukturze interesów związków zawodowych następuje wówczas pewne wyodrębnienie interesów związkowych elit i związkowych "dołów". Proponuję przyjąć to za wstępną hipotezę, wokół której będzie zorganizowany tok dalszej analizy. W tym miejscu należałoby podkreślić, że analiza odnosi się do dwóch central związkowych - NSZZ "Solidarność" i OPZZ, - które spełniają założone warunki: są organizacjami związkowymi i aktywnie uczestniczą w procesach podejmowania decyzji politycznych.