Dokonanie syntezy polityki rynku pracy w Polsce w latach dziewięćdziesiątych nie było zadaniem łatwym. Zdecydowały o tym zarówno okres, jak i obszar badań. W okresie, który objęły analizy, nastąpiły głębokie zmiany o charakterze politycznym, społecznym, gospodarczym i instytucjonalnym. Został nimi objęty także rynek pracy, jako jeden z czynników produkcji. Jego transformacja, a właściwie rzeczywiste powstanie, wymagały - zwłaszcza w pierwszym okresie - stworzenia instytucjonalnych podstaw istnienia, wypracowania zakresu, form i procedur ingerencji państwa oraz skonstruowania systemu osłon zwiększających bezpieczeństwo socjalne gospodarstw domowych. Działania te podejmowane były w warunkach presji gospodarczych i społecznych, które wielokrotnie determinowały rozwiązania polityki rynku pracy. Jednocześnie na rynku pracy wystąpiła nierównowaga, wymagająca rozwiązań adekwatnych do skali konsekwencji, przede wszystkim społecznych. W tej sytuacji polityka rynku pracy ani nie była, ani nie mogła być stabilna, a jej rozwiązania nie mogły być satysfakcjonujące z punktu widzenia spełnienia jednocześnie wszystkich możliwych kryteriów. Trudno więc byłoby znaleźć punkt odniesienia, pozwalający na jednoznaczną jej ocenę. Proces formowania się polityki rynku pracy w Polsce trwa.
Celem niniejszego opracowania jest prezentacja i synteza głównych przesłanek, kierunków i efektów realizacji polityki rynku pracy w Polsce w latach dziewięćdziesiątych. Opracowanie składa się z trzech części.
W części pierwszej dokonano omówienia podstawowych uwarunkowań oraz miejsca i kierunków polityki rynku pracy w Polsce w latach dziewięćdziesiątych. Do podstawowych uwarunkowań zaliczono demograficzne, gospodarcze i instytucjonalne. Analiza uwarunkowań demograficznych objęła zmiany w liczbie ludności w wieku produkcyjnym oraz czynnych zawodowo w badanym okresie. Analiza uwarunkowań gospodarczych dotyczyła między innymi zmian podstawowych wielkości makroekonomicznych, takich jak produkt krajowy brutto i wydajność pracy. W jej ramach dokonano również omówienia podstawowych czynników determinujących kształtowanie się popytu na pracę. Analiza uwarunkowań instytucjonalnych objęła zmiany w ustawowych regulacjach polskiego rynku pracy. Badaniami zostały objęte programy rynku pracy przyjmowane i realizowane w tym okresie. Omówiono między innymi takie programy, jak: Program Przeciwdziałania Bezrobociu i Łagodzenia Jego Negatywnych Skutków, Program Promowania Produktywnego Zatrudnienia i Zmniejszenia Bezrobocia oraz Program Promocji Aktywności Zawodowej Młodzieży. Obszerny fragment części pierwszej poświęcony został omówieniu miejsca polityki rynku pracy w polityce gospodarczej państwa. Analizie zostało poddane miejsce polityki rynku pracy w programach makroekonomicznych oraz programach strukturalnych, obejmujących oddziaływanie na strukturę własnościową, przedmiotową i przestrzenną gospodarki. Ten fragment rozważań zamyka analiza wpływu niektórych ze stosowanych instrumentów polityki ekonomicznej na sytuację na rynku pracy. W szczególności został poddany badaniu wpływ na podmioty rynku pracy niektórych rozwiązań polityki budżetowej, pieniężnej, kursowej, współpracy gospodarczej oraz cenowodochodowej.
Część druga i trzecia odnosi się do środków polityki rynku pracy. Zgodnie ze standardami międzynarodowymi, środki te zostały podzielone na dwie grupy: aktywne i pasywne. Stosownie do ich podziału, wyróżnia się aktywną i pasywną politykę państwa na rynku pracy. Najogólniej mówiąc, zadaniem aktywnej polityki rynku pracy jest prowadzenie działań mających na celu zmniejszanie panującej na nim nierównowagi, szczególnie rozmiarów bezrobocia. Pasywna polityka na rynku pracy przejawia się z kolei w łagodzeniu skutków bezrobocia. W obu częściach opracowania została dokonana synteza oraz ocena efektów realizacji aktywnej i pasywnej polityki rynku pracy w Polsce w latach dziewięćdziesiątych.
Część druga opracowania dotyczy zagadnień związanych z aktywną polityką państwa na polskim rynku pracy. Przeprowadzono analizę sytuacji na rynku pracy pod kątem zasięgu i form polityki aktywnej. Omawiając podstawy teoretyczne tej polityki, rozważono funkcje, główne instrumenty analityczne oraz mechanizmy oddziaływania i efekty aktywnej polityki państwa. W dalszej kolejności zajęto się jej metodologicznymi problemami. Rozważania objęły kwestie zakresu oraz sposobów oceny efektów programów aktywnych. W odniesieniu do sposobów oceny zwrócono uwagę na podejście makroekonomiczne i mikroekonomiczne oraz metodę eksperymentalną i nieeksperymentalną. Kolejną kwestią jest adresowanie programów aktywnej polityki rynku pracy i w związku z tym została dokonana analiza kryteriów selekcji uczestników programów aktywnych w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem tzw. grup ryzyka. Podjęto również próbę określenia, a następnie weryfikacji ekonometrycznego modelu opisującego związki między aktywnymi programami a przechodzeniem osób od bezrobocia do zatrudnienia.
Część trzecia została poświęcona pasywnej polityce rynku pracy w Polsce. Sformułowano w niej zadania i formy polityki pasywnej, następnie omówiono poziom i strukturę wydatków na pasywne formy zwalczania bezrobocia. Wielkości te zostały przeanalizowane pod kątem porównawczym z analogicznymi w krajach wysoko rozwiniętych. Podjęto również rozważania dotyczące niektórych problemów finansowania programów pasywnych, a zwłaszcza źródeł ich finansowania. Następnie zajęto się kwestią roli pasywnych programów rynku pracy w zwalczaniu bezrobocia. Przedmiotem zainteresowania stały się regulacje w zakresie zasiłków dla bezrobotnych. Jak wiadomo, w tej dziedzinie w latach dziewięćdziesiątych zaszło wiele zmian wymagających szczegółowej analizy i oceny pod kątem konsekwencji społecznych i ekonomicznych. Innym programem pasywnym poddanym analizie były wcześniejsze emerytury jako instrument zmniejszania podaży pracy. Omówiono również rolę pomocy społecznej w systemie osłony socjalnej bezrobotnych. W pasywnej polityce rynku pracy istotne miejsce zajmuje również problem dochodowej i motywacyjnej funkcji zasiłków dla bezrobotnych. W ramach analizy tych funkcji omówiono między innymi: stopę kompensacji dochodów z pracy, wpływ zasiłków dla bezrobotnych na aktywność w poszukiwaniu pracy oraz wpływ świadczeń nie związanych bezpośrednio z osłoną socjalną z tytułu bezrobocia na motywowanie bezrobotnych. Zostało to poprzedzone omówieniem podstawowych kwestii związanych z wymiarem zasiłków oraz oceną skuteczności funkcji dochodowej i motywacyjnej.
Wszystkie trzy części pracy kończą się sformułowaniem ocen dotychczasowej polityki rynku pracy i wniosków zawierających również propozycje co do jej tworzenia i realizacji w przyszłości.