Kobiety to jedna ze zbiorowości defaworyzowanych na rynku pracy: napotykają one na istotne bariery w dostępie do zatrudnienia i doświadczają trudności z utrzymaniem miejsca pracy. Zasadniczą, chociaż nie jedyną przyczyną tej niekorzystnej sytuacji kobiet jest konieczność łączenia obowiązków rodzinnych z obowiązkami pracowniczymi. W polskim systemie prawa pracy i zabezpieczenia społecznego, a coraz częściej także w wewnątrzzakładowych systemach motywacyjnych lub systemach świadczeń socjalnych istnieje wiele różnorodnych rozwiązań, których celem jest ułatwienie pracownikom harmonijnego funkcjonowania w obydwu sferach ich życia. Praca w niepełnym wymiarze czasu bardzo często jest wskazywana jako jeden z instrumentów służących osiąganiu tego celu. Choć w skróconym czasie, w stosunku do powszechnej normy, pracują zarówno kobiety, jak i mężczyźni, to jednak w opinii większości społeczeństw, jak i w praktyce, wyrażającej się zaangażowaniem małżonków lub partnerów w prace domowe, za prowadzenie domu i realizację funkcji opiekuńczych w rodzinie odpowiedzialne pozostają głównie kobiety. Praca niepełnoetatowa zatem jest określana jako korzystna przede wszystkim dla nich, zgodnie z prostą zależnością: mniej czasu w pracy - więcej czasu dla domu, dzieci i rodziny.
Zarówno obserwacja sytuacji na polskim rynku pracy, jak i wyniki badań dotyczących pracy w niepełnym wymiarze w krajach Europy Zachodniej wskazują jednak, że zależność ta nie jest relacją tak prostą i jednowymiarową jakby mogło się wydawać. Badania i analizy rynku pracy prowadzone w krajach Unii Europejskiej, zwłaszcza od połowy lat 90. minionego stulecia, ukazały wiele problemów, związanych z zatrudnieniem w niepełnym wymiarze czasu w ogóle oraz z zatrudnieniem kobiet w tej formie. W publicznych dyskusjach pojawiły się niepokojące pytania, w jakim stopniu zatrudnianie kobiet w krótszym wymiarze czasu jest w rzeczywistości rozwiązywaniem ich problemów, a w jakim jest "pułapką paradoksu", ograniczającą rzeczywiste możliwości funkcjonowania na rynku, spychającą do pracy o niższym prestiżu i ograniczonych prawach czy przywilejach pracowniczych. Zatrudnienie niepełnoetatowe bowiem okazywało się nierzadko sferą dyskryminacji pracowników.
Na próby określenia, co jest w rzeczywistości korzystne dla kobiet i jakie skutki przynoszą proponowane rozwiązania trzeba zatem patrzeć znacznie szerzej niż tylko przez pryzmat ilości czasu, jaką mogą one poświęcić pracy i rodzinie, jeżeli chcą lub muszą pracować zawodowo i prowadzić dom. Dla poziomu aktywności zawodowej kobiet istotna jest nie tylko sytuacja na rynku pracy. O tym, czy kobiety stanowiące znaczną część zasobów pracy i - szerzej - cenną część zasobów kapitału ludzkiego, będą obecne na rynku pracy decydują relacje, jakie w każdym indywidualnym przypadku powstają między warunkami pracy i zatrudnienia a warunkami funkcjonowania ich rodziny; relacje ukształtowane zarówno na podłożu obowiązującego prawa, istniejącej struktury wsparcia instytucjonalnego rodziny, materialnych warunków jej życia oraz aspiracji zawodowych, jak i postaw społecznych wobec aktywności zawodowej kobiet.
W niepełnym wymiarze czasu pracuje w Polsce ponad 1,4 mln osób (GUS 2004a, tabl. 2.15). Blisko 2/3 tej grupy zatrudnionych stanowią kobiety, w większości (67%) pracujące w sektorze prywatnym. Z badań aktywności ekonomicznej ludności prowadzonych cyklicznie przez GUS wynika, że w 1994 r., a więc ponad 10 lat temu, 14,7% kobiet zdecydowało się na podjęcie pracy najemnej w niepełnym wymiarze czasu "z przyczyn osobistych i rodzinnych" ("Employment" 2005, s. 260). W roku 2004 było to 9% kobiet zatrudnionych na niepełnych etatach, przy czym tylko 4% z powodu sprawowania opieki nad dzieckiem lub osobą niepełnosprawną. W naszym kraju zarówno udział zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu wśród ogółu pracowników, jak i stopień feminizacji tej formy zatrudnienia jest niższy od przeciętnego w Unii Europejskiej. Różnią się też motywy podejmowania przez kobiety pracy w skróconym wymiarze: znacznie rzadziej jest to efekt poszukiwania możliwości łączenia obowiązków rodzinnych i zawodowych; znacznie częściej - skutek braku pracy w pełnym wymiarze czasu (por. rozdz. VI).
Zarówno skala zatrudnienia kobiet w niepełnym wymiarze czasu, jak i rola tej formy nie do końca odpowiadają założeniom i priorytetom wspólnej unijnej polityki zatrudnienia. Wskazuje ona na rozwój zatrudnienia niepełnoetatowego kobiet jako na istotne narzędzie ograniczania dyskryminacji na rynku pracy, mającej podłoże w obciążeniu obowiązkami rodzinnymi. Co zatem w obecnej sytuacji na polskim rynku pracy decyduje o niedużej skali wykorzystywania pracy w skróconym wymiarze czasu jako instrumentu, który mógłby ułatwiać kobietom aktywność zawodową i wywiązywanie się z obowiązków rodzinnych? Czym kierują się kobiety, które chcąc pogodzić powinności rodzinne i zawodowe decydują się na zatrudnienie na niepełnym etacie? Jakie elementy warunków pracy, związane z krótszym wymiarem czasu pracy, są w ich sytuacji rodzinnej szczególnie istotne? Czy praca na części etatu spełnia ich wcześniejsze oczekiwania co do warunków zatrudnienia i możliwości łączenia jej z pracami w domu? Czy rzeczywiście jest to forma zatrudnienia, która pozwala kobietom w sposób zrównoważony godzić życie rodzinne z obowiązkami i aspiracjami zawodowymi? W jakim stopniu kobiety obciążone obowiązkami rodzinnymi chcą, a w jakim muszą pracować w niepełnym wymiarze czasu i jakie skutki dla ich życia rodzinnego, ale i zawodowego ma ta forma zatrudnienia?
Celem pracy było poszukiwanie odpowiedzi na powyższe pytania, a zwłaszcza weryfikacja tezy, iż:
Praca najemna w niepełnym wymiarze czasu nie łagodzi w dostatecznym stopniu problemów związanych z koniecznością łączenia obu sfer życia, a nierzadko, paradoksalnie, działa przeciw interesom pracowników korzystających z tych uprawnień, ograniczając ich możliwości rozwoju zawodowego, szanse awansu i realizacji aspiracji w tym zakresie, a nawet przyczyniając się do większego zagrożenia utratą pracy. Korzyści uzyskiwane przez pracownice najemne z tytułu pracy w niepełnym wymiarze czasu nie rekompensują ponoszonych przez te kobiety kosztów w życiu rodzinnym i wyraźnie ograniczają ich szanse na doznawanie satysfakcji z wykonywanej pracy i awans zawodowy, a analizowane w perspektywie czasu -negatywnie wpływają na wysokość przyszłych świadczeń emerytalnych. Negatywne skutki pracy w niepełnym wymiarze czasu pojawiają się aktualnie na polskim rynku pracy - wysokiego bezrobocia i rynku pracy pracodawcy - oraz w warunkach ograniczonych rozwiązań ułatwiających rodzinom wypełnianie ich podstawowych funkcji.
Tak sformułowana teza stała się punktem wyjścia do realizacji projektu badawczego "Kobiety zatrudnione w niepełnym wymiarze czasu. Skutki dla życia rodzinnego i zawodowego", finansowanego ze środków Komitetu Badań Naukowych (grant nr 2 HO2EO47 24), wykonanego w Instytucie Pracy i Spraw Socjalnych. Dla jej udokumentowania i uzasadnienia zawartych w niej ocen zastosowano różne metody badawcze, wykorzystujące zarówno źródła o charakterze wtórnym: analizę aktów prawnych i dokumentów wybranych instytucji krajowych i międzynarodowych (ONZ-u, MOP-u, Rady Europy, Unii Europejskiej), analizę literatury przedmiotu, głównie zawierającą wyniki badań empirycznych, analizę statystyki rynku pracy oraz związanej z aktywnością zawodową kobiet, jak i źródła pierwotne - własne badania empiryczne.
Generalnie przyjęto, że analiza statystyczna obejmować będzie okres od 1997 r. Zasadniczym źródłem informacji statystycznych o krajowym rynku pracy były wyniki realizowanego przez GUS kwartalnego Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL). W toku prac nad przygotowaniem opracowania ujawniły się trudności ograniczające dokonanie analizy dynamiki opisywanych zjawisk w naszym kraju i prezentowania w tym zakresie porównań z okresem wcześniejszym, jak i na tle innych krajów UE. Wiązały się głównie ze zmianami metodologii i terminologii stosowanej w źródłach statystycznych (zob. rozdz. I, pkt 1.1.). To było przyczyną znacznego ograniczenia analizy statystycznej problemu i porównania sytuacji na polskim i unijnych rynkach pracy.
Skoncentrowanie badań na grupie pracownic najemnych wynika ze szczególnego, podporządkowanego statusu tej grupy pracujących, odmiennego niż np. pracodawców czy pracujących na własny rachunek w skróconym wymiarze czasu. Sytuacja na polskim rynku pracy wydaje się wzmacniać znaczenie tego rozróżnienia dla sytuacji zbiorowości wybranej do analizy. Także odnoszenie części analizy do populacji w wieku aktywnej prokreacji lub mobilności zawodowej wynika z przyjętych założeń badawczych: analizy zatrudnienia niepełnoetatowego jako formy kierowanej do pracowników potrzebujących łączyć obowiązki rodzinne (głównie opiekę nad dziećmi) z zawodowymi.
Przy wyborze publikacji i dokumentów wykorzystanych do przygotowania pracy posłużono się m.in. bibliografiami tematycznym, przygotowanymi przez Główną Bibliotekę Pracy i Zabezpieczenia Społecznego w Warszawie. Literatura przedmiotu to w dużym zakresie publikacje anglojęzyczne, dotyczące sytuacji w krajach Unii Europejskiej. Szczególnie interesujące i wzbogacające okazały się publikacje Europejskiej Fundacji na rzecz Doskonalenia Warunków Życia i Pracy (European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions - Eurofound), a także dokumenty Rady Europejskiej oraz Dyrektoriatu Generalnego ds. Zatrudnienia, Spraw Socjalnych i Równości Szans Komisji Europejskiej. Wśród publikacji w języku polskim udało się znaleźć stosunkowo niewiele takich opracowań, które odnosiłyby się bezpośrednio do podejmowanych tu problemów. Autorzy większości badań i analiz dotyczących czy to sytuacji na rynku pracy, prawa pracy, zabezpieczenia społecznego, czy uwarunkowań aktywności zawodowej kobiet, czy też np. warunków życia rodzin itp. najczęściej jedynie w ograniczonym zakresie omawiali skutki zatrudnienia kobiet w niepełnym wymiarze czasu dla ich życia rodzinnego i pozycji zawodowej.
Praca składa się z dwóch części. Część pierwsza jest oparta na źródłach wtórnych: dokumentach, programach, analizach krajowej i zagranicznej literatury przedmiotu oraz badań innych autorów i na zestawieniach statystycznych.
Rozdział pierwszy ma na celu wyjaśnienie pojęcia pracy w niepełnym wymiarze czasu jako nietypowej formy zatrudnienia. Zawiera więc omówienie problemów definicji zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu, jakie występują w statystyce międzynarodowej i polskiej oraz są stosowane w literaturze przedmiotu. Wskazano w nim definicję, jaka została przyjęta w dalszej części opracowania. Przytoczono i scharakteryzowano formy, w jakich na rynku pracy występuje zatrudnienie niepełnoetatowe, podkreślając wielość możliwości w tym zakresie i ogromną różnorodność organizacji pracy lub czasu pracy w skróconym wymiarze. Ponadto zostały opisane podstawowe wyznaczniki statusu pracujących w niepełnym wymiarze czasu i na tym tle podjęto próbę określenia czynników pozytywnych oraz zagrożeń dla życia rodzinnego i zawodowego analizowanej zbiorowości.
W rozdziale drugim omówiono podstawowe dokumenty organizacji międzynarodowych, określające status pracy w niepełnym wymiarze czasu wśród innych form zatrudnienia i organizacji pracy. Przytoczono w nim główne zasady prawa odnoszące się do pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu, wskazano podstawowe zasady prawa międzynarodowego zawarte w dokumentach ONZ-u, mające zastosowanie do pracowników niepełnoetatowych. Omówiono teksty konwencji i rekomendacji MOP-u oraz Rady Europy w tym zakresie, a także odnoszące się do problemu dyrektywy i główne dokumenty Unii Europejskiej. Odrębną część rozdziału stanowią odniesienia do Europejskiej Strategii Zatrudnienia i roli, jaką w tym dokumencie przypisano zatrudnieniu w niepełnym wymiarze czasu oraz działaniom na rzecz aktywności zawodowej kobiet i godzenia życia rodzinnego z obowiązkami zawodowymi.
W rozdziale trzecim zostały omówione wybrane wyznaczniki szczególnego statusu pracujących w niepełnym wymiarze czasu, które - w świetle literatury przedmiotu - w różnych krajach Unii Europejskiej wiążą się z traktowaniem prowadzącym do marginalizacji tej zbiorowości. Omówione zostały m.in. różnice w przepisach dotyczących ochrony zatrudnionych w skróconym wymiarze czasu przed zwolnieniem z pracy, w przepisach określających zasady wynagradzania za pracę, omawiających dostęp do szkoleń zawodowych, charakteryzujących różnice w uprawnieniach do urlopów pracowniczych i świadczeń rodzicielskich przysługujących pracownikom. Wskazano, jak w krajach UE są regulowane problemy rozliczania czasu pracy i możliwości pracy w godzinach nadliczbowych pracowników niepełnoetatowych, jaki wpływ ma praca w tej formie na status osób bezrobotnych, na uprawnienia emerytalne oraz stopień zagrożenia wykluczeniem społecznym. Rozdział czwarty opracowania to krótka analiza prawnego statusu kobiet pracujących w niepełnym wymiarze na polskim rynku pracy i ich szczególnej pozycji w systemie zabezpieczenia społecznego.
Rozdział czwarty opracowania to krótka analiza prawnego statusu kobiet pracujących w niepełnym wymiarze na polskim rynku pracy i ich szczególnej pozycji w systemie zabezpieczenia społecznego.
W rozdziale piątym, opartym na literaturze przedmiotu, a zwłaszcza na wynikach badań przeprowadzonych przez różne ośrodki naukowo-badawcze w Polsce i w krajach Unii Europejskiej, wskazano podstawowe uwarunkowania zatrudnienia kobiet w niepełnym wymiarze czasu. Uwypuklono wybrane czynniki sprzyjające i ograniczające decyzje kobiet o podjęciu pracy w skróconym wymiarze.
Ostatni rozdział zamykający pierwszą część pracy - rozdział szósty - zawiera wyniki badań statystycznych i innych badań ilościowych, które ilustrują skalę, dynamikę i strukturę zatrudnienia kobiet w niepełnym wymiarze czasu w 25 krajach UE i na ich tle, odrębnie - w Polsce.
Część druga pracy, składająca się z siedmiu rozdziałów, zawiera raport z własnych badań empirycznych przeprowadzonych w 2004 r. wśród kobiet zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu i wśród zatrudniających je pracodawców. Badania (wywiady prowadzone na podstawie kwestionariusza) przeprowadził, a następnie przygotował ich wyniki w wersji elektronicznej (SPSS) zespół Biura Badań Społecznych kierowany przez Panią Barbarę Danecką.
W rozdziale początkowym w tej części, czyli w rozdziale siódmym pracy został opisany cel badań i ich zakres przedmiotowy, zastosowana metodologia oraz przebieg ich realizacji. W rozdziale ósmym zawarto wyniki wywiadów przeprowadzonych wśród 102 pracodawców zatrudniających w niepełnym wymiarze czasu kobietyrespondentki dalej opisywanych badań. Przedstawiono w nim informacje na temat struktury zakładów pracy zatrudniających respondentki według sektora i sekcji gospodarki, wielkości zatrudnienia, struktury zatrudnionych według płci i wymiaru czasu pracy, poziomu wynagrodzeń, sposobów organizowania pracy oraz informacje na temat organizowania i dostępności dla różnych grup pracowników szkoleń zawodowych. Przytoczono deklarowane przez pracodawców przyczyny zatrudniania pracowników w niepełnym wymiarze czasu. Opisano zakres uwzględniania sytuacji rodzinnej pracownika przy organizacji jego czasu pracy oraz stosowane w firmach działania - głównie w zakresie działalności socjalnej zakładów pracy. W końcowej części przedstawiono opinie pracodawców o przyczynach stosowania zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu, oceny aktywności zawodowej kobietmatek małych dzieci i przyczyny podejmowania przez kobiety pracy niepełnoetatowej.
Kolejne trzy rozdziały zawierają opis badań przeprowadzonych wśród 806 kobiet zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu. Zawarto w nich charakterystykę demograficzną i społeczno-zawodową respondentek, a następnie opisano motywy ich aktywności zawodowej, przyczyny podjęcia pracy w niepełnym wymiarze czasu, ocenę tej pracy, warunki zatrudnienia (m.in. rodzaj umowy o pracę, czas pracy, wynagrodzenia, szkolenia, dostęp do świadczeń socjalnych) oraz ocenę własnego statusu zawodowego. Następnie przedstawiono informacje o sytuacji rodzinnej respondentek, sposobach realizacji funkcji opiekuńczych w rodzinach, podziale obowiązków domowych oraz przytoczono oceny wpływu pracy w niepełnym wymiarze czasu na możliwości godzenia pracy zawodowej z życiem rodzinnym. Zaprezentowano też wskazywane przez respondentki pozytywne i negatywne aspekty tej formy zatrudnienia oraz wartości, jakie przypisywały one pracy zawodowej.
Ostatnia część pracy to ogólne podsumowanie całości. Zawiera wnioski z przeanalizowanych materiałów oraz wynikające z nich propozycje działań i rozwiązań, które mogłyby spowodować nie tylko wzrost zatrudnienia niepełnoetatowego pracowników (głównie kobiet), którzy są obciążeni obowiązkami rodzinnymi, ale i poprawę warunków pracy w tej formie. W zakończeniu wskazano propozycje rozwiązań, w tym przykłady form zatrudnienia i organizacji czasu pracy, które mogą przyczyniać się - przy spełnieniu warunków zwiększających bezpieczeństwo zatrudnienia - do zgodnego łączenia ról zawodowych i rodzinnych kobiet oraz ułatwiać utrzymanie się na rynku pracy i rozwój zawodowy, jeżeli takie są ich oczekiwania.