OD KOORDYNATORA PROJEKTU
Gdy analizujemy działania ukierunkowane na zwalczanie ubóstwa i wykluczenia społecznego, to, zgodnie z zasadą subsydiarności, poszukujemy dowodów takich działań najniżej: w środowisku, z którego pochodzą osoby ubogie oraz w najbliższym otoczeniu instytucjonalnym - lokalnej wspólnocie i wśród lokalnych organizacji. Dlatego także w zadaniach projektu "Ubóstwo i wykluczenie społeczne oraz metody ich zwalczania" (PBZ-MIN-006/H02/2003) przewidziane zostały badania najbliższego otoczenia osób zagrożonych i dotkniętych analizowanym zjawiskiem. Przeprowadzono trzy badania empiryczne: (1) samorządów lokalnych, (2) organizacji społecznych działających lokalnie oraz (3) więzi i kontaktów łaczących osoby ubogie ze środowiskiem i lokalnymi instytucjami. Badania te, głównie o charakterze jakościowym, o tyle były istotne, że dramatyczna historia Polski i związane z nią uwarunkowania polityczno-ekonomiczne zburzyły tradycyjny świat wspólnot lokalnych (communities). Miedzy rodziną a narodem, jak ukazały to badania Stefana Nowaka, powstała "czarna dziura", z której teraz nie tak łatwo wydobyć wartości, stanowiące fundament budowania wspólnoty. Tym bardziej, że obecnie także nie ma warunków do spokojnego ich odtwarzania i tworzenia, ponieważ logika rozwoju współczesnego świata zmierza w kierunku kształtowania społeczeństwa wysoce mobilnego i łączącego się poza i ponad tradycyjnymi strukturami zarówno przemysłowymi, jak i terytorialnymi. Podejmując badania podmiotów z najbliższego otoczenia osób zagrożonych i dotkniętych ubóstwem i wykluczeniem społecznym, przyjęto założenie, że w działaniach na rzecz zwalczania analizowanych zjawisk nie można pominąć wspólnot lokalnych i organizacji społecznych, bo to one są ogniwem integracji i reintegracji społecznej. Odbudowanie czy wzmocnienie wspólnoty lokalnej i jej partnerstwa z lokalnymi instytucjami jest warunkiem powodzenia procesów integracji i inkluzji. Stąd w badaniach tak wiele uwagi poświęcono zdolności wspólnot lokalnych i ich instytucji do podjęcia nowych wyzwań społecznych. Autorom chodziło nie tylko o zdiagnozowanie sytuacji w mniej znanych miejscach kraju, lecz także o ukazanie warunków, które ułatwią wspólnotom skuteczne działania na rzecz zwalczania ubóstwa i wykluczenia społecznego. Temu poświęcony jest niniejszy zeszyt, kolejny z prezentujących wyniki badań projektu.
Publikację wyników przeprowadzonych badań rozpoczyna raport o samorzadzie lokalnym w kontekście analizowanego tematu, czyli zwalczania ubóstwa i wykluczenia. W wyniku zadekretowanego procesu decentralizacji instytucji społecznych i przekazania samorządom terytorialnym nadzoru nad nimi, na samorządach spoczywa ogromna odpowiedzialność za sytuację socjalną w każdej gminie. Czy samorządowcy są dostatecznie świadomi, jakie działania programują i podejmują, jak to robią, czy mają na to środki, jakie są efekty tych działań? Pytania te postawiono przed lokalnymi respondentami. Zanim Autorzy raportu - Piotr Błędowski i Paweł Kubicki - sformułowali wnioski, dali wyraz swej wierze w potencjał sprawczy samorządu terytorialnego. Jednak komunitarystyczne przekonania nie zawsze znajdowały potwierdzenie w badanej rzeczywistości. Z treści wywiadów przeprowadzonych w wybranych gminach wynikało niejednokrotnie, że deficyty lokalnego społeczeństwa obywatelskiego i kapitału społecznego utrudniają racjonalne i skuteczne działania samorządu. Jednocześnie administracja samorządowa okazywała się niedostatecznie kompetentna w sprawowaniu wielu funkcji niezbędnych, aby podołać rozwiązywaniu trudnych problemów socjalnych, a do takich należy ubóstwo i społeczne wykluczenie. Rzucona na "głęboką wodę" jeśli podejmuje działania to ostrożne i fragmentaryczne oraz w zgodzie z ogólną tendencją i różnymi podpowiedziami, a nie po zdiagnozowaniu sprawy u siebie i przygotowaniu własnego kompleksowego programu służącego rozwiazywaniu konkretnych kwestii socjalnych. Te wnioski dotycza, oczywiście, tylko gmin zbadanych. Na pewno są w kraju gminy, które mogą być wzorem dla innych w podejmowaniu wyzwań socjalnych. Jednak opisane przypadki, pozwalają zrozumieć istniejące trudności i braki, które daje się odczytać także z różnych statystyk i wyników badań porównawczych na temat lokalnej sytuacji społecznej w Polsce (np. z badań Eurobarometru w 2006 r.). Dlatego tak ważne jest, aby uzyskanych wyników nie lekceważyć, lecz dołączyć do listy argumentów na rzecz przygotowania kra-jowego programu wzmocnienia potencjału samorządów terytorialnych w realizacji zadań polityki społecznej, a w tym - rozwiązywania kwestii socjalnych. Drugi z raportów - o partnerstwie publiczno-społecznym, autorstwa Piotra Brody-Wysockiego, włączajacy do analizy organizacje pozarządowe jako potencjalnego partnera samorządu lokalnego, także ukazuje więcej problemów niż budujących wniosków. W partnerstwie raczkującej samorządności lokalnej ze słabymi organizacjami społecznymi (w sytuacji, gdy "prowadzi ślepy kulawego") zwalczanie ubóstwa i wykluczenia społecznego oraz innych problemów socjalnych ma cechy działań krótkookresowych i silnie stymulowanych przez środki zewnętrzne (Unii Europejskiej). Z innej strony liczne organizacje pozarządowe są przekonane o swoich możliwościach do działania, a nawet zastępowania samorządowych instytucji w realizacji zadań socjalnych. Czuje się ich nieufność do zdolności sprawczej instytucji administracji publicznej. I wzajemnie - samorządy lokalne i ich instytucje, mimo że stymulowane przepisami do współpracy także zbyt często nie ufają organizacjom społecznym, powierzając im zadania odcinkowe i pomniejszając ich znaczenie w środowisku lokalnym. W takich warunkach trudno o autentyczne partnerstwo oparte na zaufaniu i przekonaniu o wspólnocie interesów i trosce o dobro wspólne. Mimo dostrzegania tej trudnej drogi współpracy, sam fakt jej podejmowania, to już wiele. Tylko na tej drodze może bowiem powstawać wspólnota lokalna, nawet jeśli na początku współdziałanie to pozostawia wiele do życzenia. W przeciwnym razie mielibyśmy do czynienia z równoległymi i zamkniętymi dla siebie światami, a zamknięcie to pierwszy krok do niechęci, a nawet wrogości. Na tej bazie nigdy nie powstałaby community. W badaniach Piotra Brody-Wysockiego widoczne jest zjawisko emigracji osób, które na lokalnym rynku pracy nie znajdują zajęcia i popadają w ubóstwo. Ci potencjalni adresaci działań socjalnych radzą sobie samodzielnie. Na miejscu zostają osoby w najtrudniejszej sytuacji, która nie daje się rozwiązywać w ramach dotychczasowych koncepcji i form działania partnerstwa społeczno-publicznego. To ważny wynik tego badania. Powinien przyczynić się do przyjrzenia się dotychczas realizowanym programom i może weryfikacji wielu z nich.
Ostatni z prezentowanych raportów autorstwa Wielisławy Warzywody-Kruszyńskiej i Jolanty Grotowskiej-Leder poświęcony jest niezinstytucjonalizowanym, czyli nieformalnym sieciom wsparcia społecznego w sytuacji ubóstwa i wykluczenia społecznego. W społeczeństwie, które opiera swe struktury instytucjonalne na modelu subsydiarnym, osoby ubogie powinny w pierwszym rzędzie uzyskać wsparcie od bliskich: rodziny, przyjaciół, sasiadów czy współwyznawców religijnej wspólnoty. Jak to wygląda w terenie, w Polsce mniej znanej i opisanej? Autorki "zajrzały" do wsi i miasteczek województwa łódzkiego i przeanalizowały dokumentację oraz przeprowadziły wywiady z podopiecznymi pomocy społecznej, identyfikując rodzaje pomocy i osoby wspierające respondentów w sposób nieformalny. Wyniki badań ukazują, że nieformalne wsparcie materialne jest raczej słabe, mimo że respondenci byli zintegrowani w swoim środowisku. Istniały więzi rodzinne, sąsiedzkie i koleżeńskie, nota bene większe na wsi niż w miasteczkach. Pierwsza sugestia - to biedne środowiska. Kto ma tam wspierać, jeśli poziom życia jest ogólnie niski? Pomoc nieformalna w takich warunkach ogranicza się do wsparcia moralnego, emocjonalnego, zaangażowania w załatwienie czegoś, w chwilowej opiece nad chorym czy małym dzieckiem. Czy to istotnie tak mało?
Inna sugestia wyjaśniająca słabość nieformalnego wspierania respondentów dotyczy obecności instytucji pomocy społecznej i korzystania ze świadczeń tej instytucji. To zwalnia innych z udzielania pomocy, tym bardziej że różnice w poziomie życia między ofiarodawcą a potencjalnym obdarowanym nie są duże. Na tej podstawie Autorki wyprowadzają wniosek, że w biednych środowiskach wiejskiej i małomiasteczkowej Polski sieci nieformalne nie stanowią alternatywy dla pomocy instytucjonalnej. W sumie - obraz instytucji, które są najbardziej dpowiedzialne oraz usytuowane najbliżej osób dotkniętych i zagrożonych sytuacją ubóstwa i wykluczenia społecznego, nie układa się jeszcze w efektywną sieć bezpieczeństwa socjalnego. Funkcjonowanie wspólnoty lokalnej w gminnej Polsce jeszcze nie zawiera sprawnego mechanizmu radzenia sobie z trudnymi kwestiami socjalnymi. Wyjaśnia to wiele czynników, a głównie młodość instytucji lokalnych, deficyty kapitału społecznego i niski poziom życia społeczeństw na wiejskich i małomiasteczkowych obszarach kraju. Czy z tego powodu należy te instytucje oceniać jako niezdolne do bycia ogniwem sieci bezpieczeństwa socjalnego i wskazać alternatywę w postaci sieci instytucji administracji rządowej? Na pewno nie byłoby słuszne wskazywanie drogi odwrotu od tworzenia i odtwarzania wspólnot lokalnych z ich instytucjami. Jednak droga posuwania się do przodu może być albo bardzo powolna, albo dynamiczna. Gdy mówimy, że budowanie wspólnoty wymaga wyłącznie czasu, to skazujemy się na bardzo długie czekanie, a biorąc pod uwagę współczesną dynamikę przemian, może nawet na niedoczekanie. Gdy jednak wspólnoty lokalne wspomagamy rozumnymi i długookresowymi programami, sensownymi regulacjami i dobrze ulokowanymi inwestycjami, to istnieje szansa na ukierunkowanie i przyspieszenie procesu. Prawdziwa community poradzi sobie z zagrożeniami ubóstwem i wykluczeniem społecznym. A jak nie - będzie umiała w ramach subsydiarnej konstrukcji instytucjonalnej wyegzekwować wsparcie od innych.